Úthérað og grennd eru efniviður í glæsilegt náttúru- og sögusvæði
Skipulag er sá farvegur sem menn reyna að marka sér um framtíðaráform, jafnt einstaklingar, fyrirtæki og samfélag. Fyrir hönd samfélagsins fara sveitarfélög og ríki með skipulagsvaldið, hvort um sig og sumpart sameiginlega. Inn í skipulagsrammann eiga m.a. að falla náttúruvernd og verndun sögulegra minja. Forsendur fyrir hvorutveggja hafa breyst hratt að undanförnu með breytingum í atvinnulífi og búsetu.Svæði þar sem hver bújörð var setin fyrir einni öld eða aðeins fáeinum áratugum hafa breyst í eyðibyggðir, sem helst eru heimsóttar af forvitnum ferðamönnum. Augljós dæmi um þessa þróun blasa við á Úthéraði og á svæðum beggja vegna, þ.e. í hluta af Borgarfjarðar- og Vopnafjarðarhreppi. Miklu skiptir að við þessum breytingum sé brugðist af framsýni og með skipulagi sem tryggi vernd og þróun margbreytilegra staðarkosta þótt búseta leggist af. Jafnframt þarf með löggjöf að koma í veg fyrir að útlendingar kaupi upp heilu landsvæðin eins og gerst hefur að undanförnu norðaustanlands.
Breytingar vatnsfalla frá landnámi
Litið til Úthéraðs blasa við miklar breytingar á vatnafari frá fyrstu öldum byggðar. Þá lá strönd Héraðsflóa nokkru innar en síðar varð vegna framburðar. Á þessu skeiði var berghaft í Hafrahvammagljúfri við Kárahnjúka enn að rofna og Jökla bar kynstur af aur úr setfyllu innan við, þaðan sem nú er botn Hálslóns, út eftir farvegi sínum og til hafs. Lengi vel og allt fram undir miðja síðustu öld rann drjúgur hluti Jöklu (Geirastaðakvísl) austur í Lagarfljót innan við Húsey og áfram skilaði flaumurinn sér á fyrstu öldum byggðar um Jökullæk austur í Selfljót sem þá var skipgengt a.m.k. inn að Arnarbæli í landi Klúku. Þar eru miklar rústir lítt kannaðar og munnmæli um skipalægi og verslun til forna.
Örnefnin Eyjar hafa frá fornu fari náð yfir stór og marflöt svæði inn af Héraðssöndum og milli þeirra er Húsey sem líklegt er talið að ekki hafi verið byggileg fyrr en á 13. öld. Þessar aðstæður skýra það, sem lengi var ráðgáta sérfróðra um fornsögur, að landnám Þorsteins torfa sem „nam Hlíð alla“ er sagt hafa náð „utan frá Ósfjöllum og upp til Hvannár“. (Landnáma. Íslenzk fornrit I, s. 292-93) Hluti af landnámi hans voru þá Héraðssandar og „eyjarnar“ svonefndu utan við meginstraum Jöklu og Lagarfljóts sem þá lá um Jökullæk austur í Selfljót við Ósfjöll.
Geysiverðmætar „blár“ og sandar
Á Austurlandi nær nafnorðið blá (hún bláin) yfir marflatt votlendi, mýrar og flóa. Hvergi er jafn mikið um þær og á Úthéraði, ekki síst í Útmannasveit eins og Hjaltastaðaþinghá lengi var kölluð. Blárnar þar lifðu af skurðgraftarskeiðið á seinnihluta 20. aldar vegna þess að ekki reyndist unnt að ræsa þær fram þrátt fyrir tilraunir í þá átt. Vatnið í þeim fann einfaldlega ekki halla til að renna burt og bakkar síkja og fljóta sem um blárnar liðast liggja víða hærra en umhverfið. Blár voru bestu heyforðabúr fyrri tíðar, með auðslægu kafgresi þegar kom fram á sumar.
Þekktust þeirra er líklega Hjaltastaðabláin vegna málverks Ásgríms frá 1926 með Beinageitarfjall í baksýn. Aðrar blár eru þó víðlendari, kenndar við bæina Bóndastaði og Hrollaugsstaði, en allar liggja þær að Selfljóti. Rómuð er líka Gláma nokkru vestar nær Lagarfljóti og Blautamýri nyrst í Jökulsárhlíð, en heyfengur þaðan bjargaði miklu kalárið 1967.
En blárnar eru ekki aðeins gróskumiklar á sumrum heldur kjörland fjölda fuglategunda, svo sem kjóa, kríu, máva, áfta, grágæsa og jaðrakans. Við þetta bætist lax og silungur og stundum selagöngur í Selfljóti. Á vetrum er ásýnd blánna gjörólík, þær eru þá ísilagðar með endalausa skautagljá og auðvelt að tapa þar áttum í blindhríð og skafrenningi.
Blárnar í Hjaltastaðaþinghá hafa ásamt Hérðssöndum lengi verið hluti af stóru svæði á opinberri náttúruminjaskrá. Sandarnir yfir tuttugu talsins voru timburforðabúr Fljótsdalshéraðs allt fram á síðustu öld, nákvæmlega skipt milli rétthafa til reka, en lengdin var mjög misjöfn. Það voru kirkjustaðirnir Eiðar og Hallormsstaður sem áttu lengstu fjörurnar, þ.e. Eiðasand og Péturssand.
Fornar eldstöðvar mynda rammann
Það sem lyftir síðan ásýnd Úthéraðs í hæðir eru fjöllin á báðar hendur með litríki sem fylgir bergmyndunum í fornum eldstöðvum. Að austanverðu er það Dyrfjalla-megineldstöðin í Njarðvík og Dyrfjöllum, að norðanverðu Fagradalseldstöð á skaganum milli Héraðsflóa og Vopnafjarðar. Báðar eru með fjölbreyttum bergtegundum súrum og basískum. Dyrfjallaeldstöðin var virk fyrir um 9 milljónum ára en Fagradalseldstöð talin 14,5 milljón ára gömul og þar með ein sú elsta hérlendis.
Héraðsmegin Dyrfjalla er hin rómaða Stórurð með þursabergsbjörgum sem jöklar hafa tálgað úr hörmum fjallsins og flutt langar leiðir niður eftir Urðardal, en í austurhlíðum Kolmúla (Kollumúla) lýsir af Þerribjargi sem opinberar okkur miðju þess mikla eldfjalls. Bæði þessi fjalllendi hvort um sig bjóða upp á daglangar ógleymanlegar gönguferðir.
Á útnesjunum báðum megin Héraðsflóa gefur jafnframt að líta fornar útgerðarstöðvar fyrri alda, m.a. í Eiðaveri og á Selvogsnesi austan flóans og á Geldingsnesjum og við Múlahöfn að norðanverðu. Héraðsbúa dreymdi lengi um örugga höfn til uppskipunar við flóann og sjást þess merki frá síðustu öld í Stapavík.
Sögusvið Jóns lærða
Úthérað hefur fóstrað marga þekkta einstaklinga fyrr og síðar. Enginn hefur þó orðið jafn langlífur í minningunni og Vestfirðingurinn Jón lærði Guðmundsson (1574-1658). Hann leitaði hér skjóls á miðjum aldri undan ofsóknum yfirvalda, fyrst í heimabyggð sinni í Árneshreppi á Ströndum, síðar á Snæfellsnesi og Bessastöðum. Hann var sjálfmenntaður alþýðumaður sem ólst upp á tímum þegar enn eimdi eftir af kaþólskum viðhorfum meðal alþýðu, læs á rúnir og erlend mál.
Hann var hrakinn úr heimabyggð vegna stuðnings við baskneska hvalfangara sem urðu skipreika vestra 1615 og sættu Spánverjavígunum. Saga hans og eiginkonunnar Sigríðar er einstök og hefur verið rifjuð upp nýlega bæði hér heima og erlendis auk þess að mynda bakgrunninn í skáldverkinu Rökkurbýsnum eftir Sjón.
Jón kom haltrandi yfir Hellisheiði veturinn 1632. Spor hans lágu síðan frá Landsenda í Hlíð út í Bjarnarey, þaðan í Gagnstaðahjáleigu, Dalakot og að lokum í Hjaltastað. Eftir hann liggja ótrúlega fjölbreytt bókmenntaverk frá þessum tíma auk þess sem hann skreytti handrit og hús með teikningum og myndskurði. Nafn hans og verk verðskulda að tengjast fyrirhuguðu náttúrusvæði á Úthéraði sem nú er komið á rekspöl að frumkvæði heimamanna.
Rústir af Arnarbæli í bugðu við Selfljót. Aðalrústasvæðið er við garðinn til hægri. Ljósm. HG
Gagnstaðablá og Flögumýrar. Hamrar austan Selfljóts í landi Hrafnabjarga. Ljósm. HG
Bugðóttur forn farvegur Jökullækjar frá Lagarfljóti austur í Selfljót. Ljósm. HG
Gagnstaðablá og Flögumýrar. Hamrar austan Selfljóts í landi Hrafnabjarga. Ljósm. HG
